Sàn giao dịch phi tập trung (DEX) là gì?

Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu vào các sàn giao dịch phi tập trung (DEX), nơi bạn giao dịch không cần phải csobên trung gian.

Có lẽ bạn đã quá rành về các sàn giao dịch như Binance, Coinbase,… Bởi tất cả những gì bạn phải làm chỉ là đăng ký tài khoản bằng email, tạo một mật khẩu mạnh, xác minh tài khoản và bắt đầu giao dịch.

Các sàn giao dịch phi tập trung cũng giống như vậy. Nhưng bạn sẽ không phải trải qua các bước đăng ký và xác minh lằng nhằng. Trong hầu hết các trường hợp, không có việc gửi hay rút tiền mã hóa. Quá trình giao dịch diễn ra trực tiếp giữa ví của 2 người dùng. Sự tham gia của một bên thứ 3 là khá hạn chế.

Các sàn phi tập trung có thể hơi khó làm quen và không phải lúc nào chúng cũng có tài sản bạn muốn. Nhưng khi công nghệ và sự quan tâm dành cho DEX tăng lên, chúng có thể sẽ là một phần chủ chốt của thị trường tiền mã hóa.

Giới thiệu

Từ những ngày đầu của Bitcoin, các sàn giao dịch (exchange) đã đóng một vai trò quan trọng trong việc kết hợp nhu cầu của người mua và người bán tiền điện tử. Nếu không có các diễn đàn này thu hút cơ sở người dùng toàn cầu, chúng ta sẽ phải đối mặt với tính thanh khoản thấp hơn nhiều và không có cách nào để thống nhất giá chính xác của tài sản.

Trước đây, các sàn giao dịch tập trung những người đã thống trị lĩnh vực này. Tuy nhiên, với sự phát triển nhanh chóng của các công nghệ hiện có, ngày càng nhiều công cụ cho các giao dịch phi tập trung đã xuất hiện.

Xác định các sàn giao dịch phi tập trung

Về lý thuyết, bất kỳ sự hoán đổi ngang hàng nào (P2P) đều có thể tạo thành một giao dịch phi tập trung. Nhưng trong bài viết này, chúng ta sẽ tập trung vào nền tảng cạnh tranh với các sàn giao dịch tập trung. Điểm khác nhau chính là phần “backend” của chúng tồn tại trên một blockchain. Không ai giữ tiền của bạn, và bạn cũng không cần phải tin tưởng sàn giao dịch như điều phải làm khi sử dụng sàn tập trung.

Cách thức hoạt động của một sàn giao dịch tập trung

Các sàn DEX có cách hoạt động khá tương tự như các sàn giao dịch phi tập trung, nhưng chúng vẫn có những điểm khác biệt rõ ràng. Trước tiên, cần lưu ý là có một số loại sàn giao dịch phi tập trung khác nhau. Loại thường gặp nhất là các lệnh được thực hiện trên chuỗi (với các hợp đồng thông minh) và người dùng không phải hi sinh quyền giám sát (custody) tiền của họ tại bất kỳ thời điểm nào.

Các sổ lệnh trên chuỗi

Trong một số sàn giao dịch phi tập trung, mọi thứ đều được thực hiện trên chuỗi (chúng ta sẽ nói về các phương pháp tiếp cận kết hợp ngay sau đây). Mỗi lệnh (cũng như việc thay đổi hoặc hủy) được ghi vào blockchain. Người ta cho rằng đây là cách minh bạch nhất, vì bạn sẽ không cần một bên thứ 3 thực thi các lệnh cho mình; và cũng không có cách nào thay đổi các lệnh đó.

Thật không may, đó cũng là cách không khả thi nhất. Vì khi bạn yêu cầu mọi node trên mạng lưới ghi và lưu lại lệnh mãi mãi, bạn sẽ phải trả phí. Bạn cần phải đợi cho tới khi có một thợ đào thêm thông điệp của bạn lên blockchain, trải nghiệm này sẽ khá phức tạp.

Một số chuyên gia nhận ra rằng việc hiện tượng front running là điểm không ổn của mô hình này. (Front-running là việc lợi dụng việc “biết trước” một giao dịch trong tương lai có tác động đến giá cả và đặt lệnh ngay trước giao dịch đó để kiếm lời cho bản thân).

Font running diễn ra trên thị trường khi một “tay trong” nhận thấy một giao dịch đang được xử lý và dùng thông tin đó để thực hiện một giao dịch trước khi giao dịch kia được xử lý xong. Kẻ chạy trước do đó, có thể kiếm lợi từ thông tin chưa được công khai. Nhìn chung, điều này là bất hợp pháp.

Tất nhiên, nếu mọi thứ được xuất bản trên một sổ cái toàn cầu thì sẽ không có cơ hội nào để chạy trước theo nghĩa đen. Nhưng điều đó cũng nói rằng, có nguy cơ cho một cuộc tấn công như sau: thợ đào nhìn thấy lệnh của người khác và trước khi nó được xác nhận và họ sẽ cho lệnh của mình được thêm vào blockchain trước.

Các sổ lệnh ngoài chuỗi off-chain

Các sàn DEX sổ lệnh ngoài chuỗi vẫn phi tập trung theo một số khía cạnh, nhưng chúng được công nhận mang tính tập trung hơn loại hình trước đó. Các lệnh, thay vì được ghi lên blockchain, được ghi lên đâu đó. 

Đâu đó là đâu? Cái này còn tùy. Có thể có một thực thể tập trung hoàn toàn vào việc chịu trách nhiệm về sổ lệnh. Nếu thực thể đó có ác ý, họ có thể “chơi” cả thị trường ở một quy mô nào đó (tức là họ có thể chạy trước hoặc ghi sai lệnh). Tuy nhiên, với loại hình này, bạn vẫn sẽ được hưởng lợi từ việc lưu trữ không lưu ký.

Giao thức 0x với ERC-20 và các token khác được triển khai trên blockchain Ethereum là một ví dụ điển hình về điều này. Thay vì đóng vai trò như một DEX, nó cung cấp khung sườn cho các bên được gọi là “Người chuyển tiếp” (replayer) để quản lý các sổ lệnh ngoài chuỗi. Sử dụng các hợp đồng thông minh 0x và một số công cụ khác, chủ thể có thể hợp nhất thành một bể thanh khoản và các lệnh chuyển tiếp giữa những người dùng. Giao dịch chỉ được thực thi trên chuỗi khi các bên khớp nhau.

Xét từ khía cạnh tính khả thi, các phương án này khá hợp lý so với cách dựa vào các sổ lệnh trên chuỗi. Chúng không phải đối mặt các ràng buộc về tốc độ do không cần sử dụng blockchain quá nhiều. Tuy vậy, giao dịch vẫn phải thực hiện trên blockchain, vì thế mô hình sổ lệnh ngoài chuỗi vẫn kém hơn các sàn giao dịch tập trung về mặt tốc độ.

Một số đại diện tiêu biểu trong việc triển khai sổ lệnh ngoài chuỗi có thể kể đến Binance DEX, IDEX và EtherDelta.

Công cụ tạo thị trường tự động (AMM)

Bạn đã chán phải đọc những gì liên quan đến sổ lệnh? Vậy thì xin chúc mừng bạn, vì mô hình Công cụ tạo lập thị trường tự động (AMM) hoàn toàn không liên quan đến nó. Nó không yêu cầu phải có người bán (maker) hay người mua (taker). Mô hình này chỉ cần người dùng, lý thuyết trò chơi và một chút công thức “ma thuật đen”. 

Đặc trưng của các AMM là phụ thuộc vào phần mềm được triển khai – thông thường, chúng là nhiều hợp đồng thông minh được gộp chung cung cấp các tiện ích thông minh để lôi kéo người dùng.

Các sàn DEX dựa trên AMM ngày nay hướng đến yếu tố thân thiện với người dùng, tích hợp các ví như MetaMask hay Trust Wallet. Tuy vậy, cũng như với các loại hình DEX khác, các giao dịch vẫn phải thực thi trên chuỗi.

Các sàn giao dịch sử dụng phương thức này bao gồm Uniswap và Kyber Network (áp dụng giao thức Bancor) đã đề cập trước đó, cả hai đều tạo điều kiện cho giao dịch token ERC-20.

Đọc thêm: AMM – Công Cụ Tạo Lập Thị Trường Tự Động Là Gì?

Ưu và nhược của các sàn DEX

Chúng ta đã nói sơ qua về ưu và nhược điểm của các sàn DEX ở các phần trước. Hãy cùng đi sâu hơn chút nữa.

Ưu điểm của các sàn DEX

Không cần KYC

Tuân thủ KYC/AML (Biết khách hàng của bạn và Chống rửa tiền) là tiêu chuẩn của nhiều sàn giao dịch. Vì lý do quy định, các cá nhân thường phải nộp giấy tờ tùy thân và bằng chứng về địa chỉ.

Đây là mối quan ngại về tính riêng tư đối với một số người và mối quan ngại về khả năng tiếp cận với những người khác. Lỡ bạn không có sẵn giấy tờ hợp lệ thì sao? Chẳng may thông tin bị lộ thì sao? Vì các sàn DEX không cần cấp quyền, sẽ không có ai kiểm tra danh tính của bạn. Tất cả những gì bạn cần chỉ là một ví tiền mã hóa.

Tuy nhiên, vẫn có một số yêu cầu pháp lý vì các sàn DEX vẫn được vận hành bởi một cơ quan tập trung nào đó. Trong một số trường hợp, nếu sử dụng sổ lệnh tập trung, các DEX này vẫn phải tuân thủ một số quy định.

Không có rủi ro đến từ đối tác

Điểm hấp dẫn của các sàn giao dịch phi tập trung là chúng không giữ tiền của khách hàng. Do đó, những thảm họa như vụ hack Mt. Gox năm 2014 thậm chí cũng sẽ không khiến tiền hay thông tin cá nhân của người dùng gặp nguy hiểm.

Có nhiều token hơn so với sàn tập trung

Người dùng vẫn có thể giao dịch các token không được niêm yết trên các sàn tập trung một cách thoải mái trên các sàn DEX, chỉ cần có cung và cầu.

Nhược điểm của các sàn DEX

Tính khả dụng

Thực tế thì các sàn DEX vẫn không thân thiện với người dùng bằng các sàn giao dịch truyền thống. Các nền tảng tập trung cung cấp giao dịch theo thời gian thực, không bị ảnh hưởng bởi thời gian khối. Đối với những người mới chưa quen với các ví tiền điện tử phi lưu ký, các sàn CEX mang đến một trải nghiệm dễ dàng hơn. Nếu quên mật khẩu, bạn có thể dễ dàng đặt lại. Tuy nhiên, nếu quên cụm từ dự phòng (see phrase), tiền của bạn sẽ mãi mãi thất lạc trong không gian mạng.

Khối lượng giao dịch và tính thanh khoản

Khối lượng giao dịch của các sàn DEX vẫn quá nhỏ bé so với các sàn CEX. Có lẽ là vì các sàn CEX còn có tính thanh khoản cao hơn. Tính thanh khoản là thước đó xem bạn có dễ dàng mua hay bán tài sản ở một mức giá hợp lý hay không. Trong một thị trường thanh khoản tốt, giá mua và giá bán sẽ ít chênh lệch hơn, biểu thị tính cạnh tranh cao giữa người mua và người bán. Trong một thị trường thanh khoản kém, bạn sẽ khó tìm thấy người muốn giao dịch tài sản bạn cần ở một mức giá hợp lý.

Các sàn DEX vẫn còn khá mới mẻ, do đó chưa hẳn sẽ có cung và cầu cho các tài sản mã hóa mà bạn muốn giao dịch. Bạn có thể sẽ không tìm thấy cặp giao dịch mong muốn, và nếu tìm thấy, có thể giá giao dịch có thể sẽ không hợp lý. 

Phí giao dịch

Phí trên DEX không phải lúc nào cũng cao, nhưng chúng có thể cao hơn, đặc biệt là khi mạng bị tắc nghẽn hoặc nếu bạn đang sử dụng sổ lệnh trên chuỗi.

Tổng kết

Nhiều sàn giao dịch phi tập trung nổi lên những năm gần đây đang cố gắng tăng cường trải nghiệm người dùng và xây dựng một sàn giao dịch mạnh mẽ hơn. Sau cùng, ý tưởng này có vẻ đồng bộ với đặc tính của quyền tự trị cá nhân: vì với tiền mã hóa, người dùng không cần phải tin tưởng một bên thứ ba. 

Với sự nổi lên của DeFi, các DEX được xây trên Ethereum đã chứng kiến sự gia tăng đáng kể trong việc sử dụng. Cứ đà này, rất có thể chúng ta sẽ chứng kiến những tiến bộ công nghệ vượt bậc trong cả ngành công nghiệp.

Đọc thêm: COMDEX – DEX tổng hợp phi tập trung